Tarixdan bizga ma’lumki, O‘rta Osiyo xalqlarining shakllanishi va davlatchilikning tashkil topishi hamda ularning taraqqiy etishida Zahiriddin Muhammad Boburning tutgan o‘rni beqiyos bo‘lib, bugungi kunga qadar uning siymosi ko‘z o‘ngimizda buyuk shoh va shoir, mutafakkir, shuningdek, boburiylar sulolasining asoschisi hamda jasur sarkarda va davlat arbobi sifatida gavdalanadi.
Shuningdek, ingliz olimi Uilyam Erskin ham o‘z satrlarida uning nechogʻlik mukammal inson boʻlganligini tasdiqlab “Saxovati va mardligi, iste’dodi, ilm-fan, san’atga muhabbati va ular bilan muvaffaqiyatli shugʻullanishi jihatidan Osiyodagi podshohlar orasida Boburga teng keladigan birorta podshoh topilmaydi” deya ta’rif bergan.
Bobur Mirzo 12 yoshida ekan, otasi bevaqt vafot etib, Farg‘ona hokimligi uning zimmasiga tushadi. 15 yoshida bobomeros Samarqandni zabt etadi.
16 yoshida bu azim shaharni tashlab chiqishga majbur bo‘ladi. Keyin ham ikki marotaba bu shaharni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Lekin saqlab qolish nasib etmadi. Samarqandni ham, Andijonni ham qo‘ldan berib, tog‘-u toshlarda besh-o‘n yigiti bilan goh otliq, goh yayov yurgan paytlari ham bo‘ldi. Nihoyat, 1503-yilda Jayhun (Amu)ni kechib, Xurosonga o‘tdi. Kobul va G‘aznani qo‘lga kiritdi. So‘ng
1526-yilda esa Hindistonni zabt etib, katta saltanat o‘rnatdi.
Bobur Mirzo mayda mayda rojaliklarga bo’linib ketgan Hindistonni markazlashgan davlatga aylantirdi. Hukmronligi davrida pochta-aloqa sohasiga ham jiddiy o‘zgartirishlar kiritdi, vaqt birligiga yangilik joriy etdi, arxitekturada Movarounnahr me’morlik uslublarini qo‘lladi, milliy artilleriya, harbiy-dengiz flotiga asos soldi. Hind jamoat arbobi Javoharlal Neru Shunday degan edi: “Saxovati va mardligi, iste’dodi, ilm-fan, san’atga muhabbati, ularga mashg‘ulligi bilan Osiyodagi podshohlar orasida Boburga teng keladigan birorta hukmdor topilmaydi”.
Boburiylar davrida Hindiston gullab yashnadi, ilm-fan rivojlandi va mamlakatda katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Boburiylar sulolasining Hindistondagi 332 yillik faoliyati haqida g‘arbi boburshunos olimi Valdemar Xansen oʻzining 1986 yilda Dehlida chop etilgan “Tovus toj yoki moʻgʻullar saltanati qismati” kitobida “Hindiston va uning 8 ming yillik tarixi bamisoli bir tovus boʻlsa, oʻsha koʻp ming yillik tarixdagi boburiylar sulolasining 332 yillik hukmronlik davri ana shu tovusning gultojisidir” degan edi.
Bobur shoh va shoir bo’lishi bilan birga jasur sarkarda ham edi. Bobur Mirzoni rus olimi, Petirburg unversititining professori N. I. Vaselovskiy u haqda shunday degan edi: “Aytish mumkinki, Bobur botirligining cheki bo’lmagan uning hayoti jasorat namunalari bilan to’lib toshib yotibdi. Faqat ugina ikki yuz kishilik qo’shini yordamida shayboniy o’zining 15 minglik askari bilan mustahkamlanib olgan Samarqandga yurish qilishga jur’at eta oldi: Faqat jur’at etibgina qolmadi, balki qal’adan haydab yubordi” deb tariflagan edi.
Hozirga qadar Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi haqida ko’plab izlanishlar va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.Valixo‘jayev “Mumtoz simolar” kitobida: ”…bu qutlug‘ ishni Boburning o‘zi “Boburnoma”da boshlab bergan edi. Shundan so‘ng Movarounnahr, Afg‘oniston va Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot berish kuzatiladi” deb ta’kidlagan.
Zahiriddin Muhammad Bobur sohibdevon shoir bo‘lsa-da, uning devoni bizgacha mukammal holda yetib kelmagan. Hozirgacha shoirning 119 g‘azal, 1 masnaviy she’ri, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq tuyuq va qit’alari, 50 dan ortiq muammo va 60 dan ziyod fardlari aniqlangan. Devoni tarkibidan umumiy hajmi 270 baytdan iborat 8 masnaviy ham o‘rin olgan. Shoirning “Boburnoma”, “Mubayyin” va “Aruz haqida risola” hamda “Xatti Boburiy risolasi” asarlari juda mashhur.
Bobur hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi asar “Boburnoma” hisoblanadi. Asarda tarixning Bobur yashab o‘tgan davri voqealari ifodalangan. Bu voqealar Andijon, Samarqand, Xo‘jand, Hirotdan boshlab Kobul va Agragacha bo‘lgan qamrovga ega. Ya’ni unda O‘rta Osiyodan Hindistongasha bo‘lgan o‘lkalardagi deyarli 50 yillik voqealar haqqoniy ifoda etilgan. Darhaqiqat “Boburnoma”dagi voqealar bayoni aniq, ixcham va lo‘nda, ta’sirchan, eng muhimi, hayotiy haqiqatga mos va muvofiqligi bilan e’tiborlidir.
“Boburnoma” – ilmiy, adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o‘z davridagi ko‘plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko‘plab tog‘lari, daryolari, o‘rmon va cho‘qqilari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ahvoli haqida ma’lumotlar jamlangan. Shuningdek boburnoma 25 tadan ortiq tillariga tarjima qilingan.
Bobur “Xatti Boburiy” risolasi asosida xat turini ham yaratgan. “Xatti Boburiy” Arab alifbosi asosida tuzilgan bo’lsada, bu alifbodan ba’zi jihatlari bilan ajralib turadi. Ammo bu ham Arab alifbosi singari 29 harfdan iborat. Risolada Bobur Arab alifbosini tahrir qilib, yozuvni soddalashtirish va osonlashtirish yo’lidan boradi va shu maqsadda uni turkiy tilning talaffuz me’yorlariga moslashtirishga harakat qiladi. U Hindistonda ekanligida bu xat bilan kitobat qilingan o’zining bir qancha she’rlarini Movarounnaxr va Afg’onistonga Humoyun Mirzo, Xoja Kalon va Hindol Mirzoga jo’natgan edi. “Xatti Boburiy” bilan muqaddas Qur’oni Karim ham ko’chirilgan va u “Mushafi Boburiy” deb atalgan.
Xulosa qilib aytganda, Zahiriddin Muhammad Bobur mart, jasur, kuchli bilim sohibi edi. Shu jihatdan Hindistonning atoqli jamoat arbobi Javoharlal Neruning “Hindistonning kashf etilishi” asarida Bobur haqida aytgan quyidagi so’zlarini keltirish o’rinlidir: “Bobur dilbar shaxs uyg’onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo’lgan. U san’atni, adabiyotni sevardi, hayotdan xuzur qilishni yaxshi ko’rardi” deb yozgan.
Mutaffakir o‘zining ma`lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir va ijtimoiy masalalar yechimiga o`z hissasini qo`shgan olim sifatida xalqimiz ma`naviy madaniyati tarixida munosib o`rin egallagan.
Toshkent viloyati yuridik texnikumi
Ichki nazorat va arxiv bo’limi uslubchisi
M.Asatullayeva
